Sieniawski Mikołaj Hieronim h. Leliwa (1645–1683), marszałek nadworny kor., potem hetman polny kor. i wojewoda wołyński. Był synem Adama Hieronima, pisarza polnego kor. (zob.) i Elżbiety (Wiktorii Elżbiety) z Potockich, 2. v. żony Andrzeja Potockiego (zob.).
S. kształcił się w Uniw. Krak. Jesienią 1659 wyjechał do Wiednia, gdzie przebywał do końca r.n. ucząc się niemieckiego i łaciny w tamtejszym kolegium jezuickim. Dn. 3 XII 1662 ożenił się z Cecylią Marią, córką Aleksandra Ludwika Radziwiłła (zob.) i jego trzeciej żony Lukrecji Marii ze Strozzich (zob. Kopciowa Lukrecja Maria); Cecylia Maria była przyrodnią siostrą Michała Kazimierza Radziwiłła (zob.), żonatego z Katarzyną, siostrą ówczesnego chorążego kor. Jana Sobieskiego, przyszłego króla. Zapewne pod wpływem ojczyma, gorącego zwolennika stronnictwa francuskiego, a także ze względu na swój ożenek, wszedł S. do tego ugrupowania i związał się z Sobieskim. Jak się wydaje, S. był szczerze przywiązany do swej matki i jej śmierć w r. 1673 głęboko przeżył. Zachowane listy świadczą także o jego wielkiej miłości do żony (zm. 1682?, po 1686?); mają one znaczną wartość literacką (R. Skulski).
Dn. 1 VIII 1663 został S rotmistrzem chorągwi kozackiej (miał ją do śmierci); w wyprawie zadnieprzańskiej w l. 1663–4 poprowadził ją do szturmu pod Głuchowem 29 I (lub 8 II) 1664. Jest prawdopodobne, że następnie udał się wraz z Janem Kazimierzem na Litwę. W trakcie wojny polsko-rosyjskiej wydał «na utrzymanie wojska lit. i inne potrzeby wojenne» litewskie ponad 250 tys. złp.; spora część tej sumy została zużyta na utrzymanie załogi Szkłowa, posiadłości S-ego, i znajdujących się tam jeńców rosyjskich. Sprawa zwrotu S-emu wyłożonych sum była podnoszona na sejmach do r. 1683. Dn. 28 VII 1664 został S. strażnikiem w. kor., zapewne dzięki protekcji dziadka Stanisława Potockiego «Rewery» (zob.), hetmana w. kor., i J. Sobieskiego, dotąd bowiem urząd ten nadawano tylko doświadczonym oficerom, a do tego grona S. w chwili nominacji nie należał.
Andrzej Chryzostom Załuski utrzymywał przesadnie, że S. «od powrotu swego z cudzych krajów aż do samego sejmu koronacyjej [1676] nigdy poselstwa nie opuścił»; w istocie potwierdzone jest źródłowo jego posłowanie na 8 sejmów w tym okresie. Na sejm 1664/5 r. posłował z ziemi halickiej.
Późną wiosną 1665 przyjechał na Ukrainę Naddnieprzańską do dziadka S. Potockiego, który starał się nie dopuścić do zawiązania przez wojsko konfederacji popierającej marszałka w. kor. Jerzego Lubomirskiego. W konflikcie między dworem a Lubomirskim S. opowiedział się zdecydowanie po stronie króla. Zapewne do tego okresu odnosi się niejasna wiadomość podana przez A. Ch. Załuskiego, że S. zaciągnął «swym kosztem do usługi króla» chorągwie: pancerną, wołoską oraz dragonię. Utrzymał też po stronie króla swą komputową chorągiew kozacką (tylko na krótko w czerwcu 1665 przeszła ona na stronę konfederacji). S. uczestniczył w kampaniach 1665 i 1666 r. w walce z rokoszem. Na oba sejmy w r. 1666 wybrano S-ego na posła z ziemi halickiej. Dowodząc pułkiem jazdy (4 chorągwie) w bitwie pod Mątwami 14 VII 1666 został rozbity przez rokoszan po przeprawie na prawy brzeg Noteci. W r. 1667, po klęsce płk. Sebastiana Machowskiego, pobitego przez Piotra Doroszenkę i Tatarów pod Brahiłowem w grudniu 1666, S. walczył z ordą zapewne na czele swych wojsk nadwornych i odniósł zwycięstwo w potyczkach pod Brzeżanami, Szarańczukami, Jezupolem i Czerlernicą (?) (A. Ch. Załuski błędnie odnosi te wydarzenia do kampanii podhajeckiej 1667). Od listopada 1666 do lipca 1667 miał w kompucie kor. chorągiew wołoską. W r. 1667 został S. oberszterem regimentu piechoty, a w sierpniu t.r. rotmistrzem chorągwi husarskiej.
We wrześniu 1667 uczestniczył S. w pogrzebie królowej Ludwiki Marii w Krakowie, nie brał więc udziału w kampanii podhajeckiej. W r. 1668 (między 29 VII a 16 IX) otrzymał urząd chorążego w. kor. Posłował t.r. z ziemi halickiej na sejm abdykacyjny. Podczas bezkrólewia po abdykacji Jana Kazimierza został wybrany do sądu kapturowego ziemi halickiej. Na elekcji 1669 r. wraz z ziemią halicką oddał głos na Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Został wyznaczony na deputata do ułożenia paktów konwentów. Brał udział w uroczystościach koronacyjnych w Krakowie i jako poseł na sejmie koronacyjnym w t.r. Na początku listopada w gronie przywódców stronnictwa francuskiego (określanego wówczas jako malkontenci) uczestniczył w tajnej naradzie w Mogilnicy (lub Modlnicy) koło Krakowa. Poseł francuski L. de Lionne pisał o zawiązaniu się wówczas spisku antykrólewskiego, uczestnicy spotkania raczej próbowali tylko ocenić sytuację i rozważali ewentualną detronizację Michała Korybuta. W listopadzie 1670 przebywał S. wraz J. Sobieskim, wówczas już hetmanem w. kor., przy wojsku w obozie pod Trembowlą. Z Warszawy docierały wiadomości o niekorzystnych dla wojska postanowieniach sejmu i atakach zwolenników króla na Sobieskiego. S. należący do radykalnych oponentów dworu wymieniany był jako jeden z twórców planów konfederacji wojskowej. Podobno chciał nawet zbrojnie atakować przeciwników tego związku, lecz sprzeciwił się temu Stanisław J. Jabłonowski, woj. ruski. Zapewne jednak do zawiązania konfederacji ostatecznie nie doszło.
W marcu 1671 był S. na radzie wojennej w Warszawie, wziął następnie udział w wyprawie Sobieskiego na Ukrainę kozacką. W bitwie pod Bracławiem 26 VIII t.r. dowodził pierwszą linią centrum kierowanego przez Sobieskiego. Wsparł działania straży przedniej szarżą, która rozstrzygnęła o zwycięstwie. We wrześniu t.r. z 800 jazdy zamykał w Międzybożu czarny szlak, 5 IX t.r. pobił tu znaczne siły Tatarów idących na Wołyń. Sobieski podkreślał, że spośród senatorów i dygnitarzy kor. tylko S. i strażnik kor. Stefan Bidziński wytrwale pozostawali przy nim od początku wyprawy. W dn. 4–10 X t.r. S. dowodził prawą kolumną wojska, w której była piechota i artyleria, w marszu z Baru do Bracławia. Dn. 21 X w bitwie pod Kalnikiem zapewne to on dowodził naczelnie ponad 20 chorągwiami jazdy, które odrzuciły Tatarów na tabor kozacki M. Chanenki, a potem wraz z nim rozbiły osaczoną ordę.
Na sejmie zwycz. 1672 S. stał na czele poselstwa wybranego w kole wojskowym w Bracławiu w październiku 1671. Zdecydowanie niechętny królowi, dn. 28 II 1672 w czasie przyjęcia poselstwa w izbie senatorskiej miał «mowę dość arroganter», przypisywał zwycięstwa «tylko wodzom, a wojsku», wbrew zwyczajowi «nic szczęściu króla JMci, ani radom jego nie przyznawał». Gdy posłowie wojskowi całowali rękę Michała Korybuta, S. «tylko do nóg się schylił». Odmówił również uczestniczenia w bankiecie u króla, gdyż nie zaproszono innych posłów wojskowych. Podczas kolejnej audiencji (3 III) nie uchylał nawet czapki, co należało uczynić, gdy mówca wspominał króla. Wraz z posłami wojskowymi protestował przeciw ewentualnemu posłuchaniu wysłanników grupy byłego regimentarza Jana Wyżyckiego, która wyłamała się spod posłuszeństwa Sobieskiemu. Na sejm nadzwycz. w t.r. posłował z ziemi lwowskiej; do Warszawy przyjechał dopiero 22 VI t.r. wraz z Sobieskim. Brał udział w pertraktacjach między dworem a malkontentami, popierał twarde stanowisko prymasa Mikołaja Prażmowskiego. Dn. 23 VI t.r. na naradzie u reformatów sprzeciwił się forsowanemu przez dwór usunięciu arbitrów z obrad sejmu. Wraz z kilku przywódcami malkontentów towarzyszył prymasowi na prywatnej audiencji u króla, podczas której Prażmowski domagał się od Michała Korybuta abdykacji. Uczestniczył w zorganizowanej po zerwaniu sejmu naradzie malkontentów i podpisał ułożony wówczas z inspiracji prymasa akt, w którym postanowiono m.in. prosić Ludwika XIV o pomoc przeciw Turcji i wysunięcie odpowiedniego kandydata do tronu polskiego. W październiku t.r. wziął udział w wyprawie Sobieskiego na czambuły tatarskie. Walczył pod Komarnem i Petranką; Sobieski wymienił go jako pierwszego wśród tych, którzy odznaczyli się pod Niemirowem.
Jako jeden z pierwszych pośród starszyzny wojskowej złożył S. przysięgę na zawiązaną przez wojsko 23 XI 1672 w Szczebrzeszynie konfederację w obronie Sobieskiego, atakowanego przez szlachecką konfederację gołąbską. Wraz z nim wjechał 13 III 1673 do Warszawy na sejm pacyfikacyjny. Posłowie od wojska na sejm mieli domagać się nagrody dla S-ego za zasługi i utratę na skutek traktatu buczackiego – dóbr, przynoszących roczny dochód 150 tys. złp. Podczas obrad S. został wyznaczony do rady wojennej, uzyskał też postanowienie o zwrocie 60 tys. złp. Z wystawionych przez niego (w r. 1671 lub 1672) chorągwi wołoską włączono do komputu (zwinięto ją w r. 1677), a rajtarską wzięła na żołd ziemia lwowska, później do r. 1677 i ona była w kompucie. W październiku 1673 na czele do 3 tys. jazdy i dragonii wyruszył S. na Podole. Miał odwrócić uwagę nieprzyjaciela od rzeczywistego kierunku marszu głównych sił polskich na południe. Pod Jarmolińcami zagarnął stuwozowy konwój turecki wiozący pieniądze i prowianty z Międzyboża do Kamieńca, wziął też do niewoli agę Hassana. Dn. 17 X t.r. zdobył szturmem miasto Międzybóż, następnego dnia poddał mu się zamek. Na wiadomość o śmierci Aleksandra Kryczyńskiego, beja barskiego, próbował bezskutecznie opanować Bar. Zajął natomiast Satanów (20? X), Zińków i Jagielnicę. Na początku listopada t.r. dołączył do armii głównej i wziął udział w bitwie pod Chocimiem 10–11 XI t.r., zapewne na lewym skrzydle wojsk kor. Pancerz uchronił go przed nieprzyjacielską kulą. Na początku grudnia dowodząc grupą 6–8 tys. wojska, głównie pancernych i dragonów, miał na rozkaz Sobieskiego osadzić w Jassach hospodara Stefana Petryczejkę (Petriceicu), opanować Mołdawię aż po Dunaj i podjąć próbę zajęcia Wołoszczyzny. Po odpoczynku w Batusanach 13 XII t.r. wszedł do Jass, Turcy zostali wyparci za Dunaj przez wysłaną przez S-ego grupę Damiana Ruszczyca. Skupione pod Jassami nieopłacone oddziały S-ego łupiły Mołdawię, co doprowadziło do organizowania się antypolskiej partyzantki. Z częścią wojska wyruszył S. z okolic Jass przeciw prowadzącej działania zaczepne grupie Tatarów gałgi Selameta Gereja, część zaś oddziałów wysłał dla rozbicia gromadzących się sił mołdawskich. Mimo tego osłabienia swych sił zdołał pobić atakujące go 14 I 1674 pod wsią Steneleszte nad Prutem oddziały Selameta. Sądząc jednak, że stanowiły one tylko straż przednią armii turecko-tatarskiej zdecydował się S. na odwrót przez Suczawę i Chocim do Polski. Wg J. Wolińskiego pochopny odwrót S-ego, otwierający swobodny dostęp Turkom do Mołdawii, przybliżał ponownie zagrożenie tureckie do samych granic Rzpltej, pociągał za sobą rozluźnienie blokady Kamieńca, pośrednio zaś miał wpływ na stosunki z Kozaczyzną.
W lutym i marcu 1674 uczestniczył S. w pracach Trybunału Skarbowego. Wziął udział w elekcji w t.r. i oddał głos na Jana Sobieskiego z woj. ruskim. Zapewne zainspirował napaść porucznika swojej chorągwi, Granowskiego, na posła kaliskiego Jana Małachowskiego, który podczas jednej z ostatnich sesji sejmu elekcyjnego, odbywającej się na zamku warszawskim, próbował udaremnić debatę nad paktami konwentami nowego króla. Wraz z królem elektem wziął S. udział w kampanii zimowej 1674/75. Pod koniec listopada 1674 w okolicy Niemirowa idąc w przedniej straży sił królewskich zdołał «kilkadziesiąt koni [Tatarów] urwać». W końcu grudnia t.r. rozbił Kazyego murzę, wodza ordy orakulskiej. W początkach stycznia 1675 został S. wysłany nad Dniepr, aby porozumieć się z Rosjanami co do współdziałania przeciw P. Doroszence i Tatarom. Polecono mu też zająć naddnieprzańskie Trypole, Stajki i Trechtymirów, lecz Rosjanie (lub Kozacy zadnieprzańscy) nie wpuścili go do tych warowni i «aż na śniegu z partią swoją koczować musiał». W kwietniu t.r. król opuszczając armię, chciał powierzyć dowództwo nad nią S-emu, który jednak zachorował i wyjechał do Brzeżan. W połowie czerwca dowodził S. grupą w Podhajcach. W lipcu t.r. z ponad 2 tys. wojska zamykał w Brzeżanach trakt prowadzący przez Podhajce do Gołogór. Jan Sobieski, spodziewając się wyprawy Turków, polecał mu od 18 VIII przejść do Podhajec, S. nie chciał jednak opuścić swojej twierdzy brzeżańskiej. Król pozwolił S-emu udać się do Podhajec dopiero na wiadomość o nadciąganiu przeciwnika. Kazał mu jednak uprzednio wzmocnić załogę, czego S. nie zrobił. Wypad Tatarów pod Brzeżany 8 IX związał siły S-ego i choć przeciwnicy zostali pokonani, to Podhajce oblężone przez główne siły tureckie poddały się 11 IX t.r.
Na sejm koronacyjny w r. 1676 posłował S. z ziemi lwowskiej. Jako kandydat dworu został wybrany na marszałka izby poselskiej. Wyznaczono go też do rady wojennej do boku króla i do komisji powołanej do spraw mennic. Dn. 1 III (lub 20 III) 1676 otrzymał nominację na marszałka nadwornego kor. Ze względu na stan zdrowia uzyskał zezwolenie sejmu na wyjazd na kurację zagraniczną, odłożył to jednak i wziął udział w kampanii żurawińskiej; w 2. poł. września przybył do obozu króla. Dn. 23 X t.r. uczestniczył w radzie senatu pod Żurowem.
Rezydent pruski J. von Hoverbeck informując w październiku 1674 dwór berliński o narastającej opozycji wobec ewentualnego przymierza polsko-francuskiego wymienił S-ego w gronie przeciwników tego sojuszu. Nie wydaje się to jednak prawdziwe ze względu na długoletnie związki S-ego ze stronnictwem francuskim w r. 1677. Wotując w lutym na sejmie wypowiedział się S. za pokojem z Turcją i wysłaniem poselstwa do Rzymu. Jan III i dyplomaci francuscy w Rzpltej, T. Forbin-Janson i F. de Béthune, starali się skłonić S-ego, by podjął się poselstwa do Turcji, Francuzi uważali, że na pewno doprowadzi on do ratyfikacji traktatu pokojowego i odwiedzie Węgrów od porozumienia z cesarzem. S. jednak odmówił podjęcia się tej misji, podobno m.in. obawiając się, że Turcy wezmą go na zakładnika. W końcu 1677 r. prosił posła do Porty Jana Gnińskiego o wstawiennictwo u Turków w związku ze staraniami o odzyskanie swych dóbr (Zinków, Satanów, Międzybóż), położonych na obszarze zajętym przez Turcję. Zabiegi Gnińskiego w marcu i kwietniu 1678 okazały się bezskuteczne. Przed sejmem 1678/79 r. Jan III w swej instrukcji na sejmiku poruszał sprawę odszkodowania dla S-ego za jego dobra. Kilka sejmików w swych instrukcjach wystąpiło o nie. Na sejmie 1678/79 S. nie wotował. W trakcie jego obrad domagał się rekompensaty w wysokości 200 tys. złp. Sprawa tego odszkodowania wywołała ostre spory, nawet kolejno obrońcy i przeciwnicy tego postulatu grozili zerwaniem sejmu. Ostatecznie sejm nie uchwalił rekompensaty dla S-ego. Posejmowa rada senatu wyznaczyła dla niego jako odszkodowanie kwotę 22 tys. złp. Wypłacono mu w r. 1683 jako rekompensatę 39 tys. złp. Uzyskał zgodę sejmu na wyjazd na kurację do Cieplic.
S. często towarzyszył Janowi III w jego posiadłościach, bywał w Żółkwi, Jaworowie, Pielaszkowicach (z pewnością w l. 1678–80). Do r. 1683 utrzymywał dość ożywione kontakty z ambasadą francuską. Za werbowanie stronników na sejmie 1678/79 wypłacono mu 1 tys. dukatów. W listopadzie 1679 F. de Béthune proponował S-emu, by zaczął się starać o urząd marszałka w. lit., obiecując mu swoje poparcie, ale S. odmówił. W l. 1681–2 ambasador Francji F. de Vitry i Forbin-Janson zabiegali u Ludwika XIV o wypłacanie S-emu 2–4 tys. dukatów rocznej pensji. Wiosną 1682 S. domagał się pensji 2 tys. dukatów. W okresie nawiązywania porozumienia z Austrią, na przełomie l. 1682 i 1683, stał się S. zwolennikiem tego zwrotu; rezydent cesarski J. Ch. Zierowsky wypłacił mu wówczas 3 tys. guldenów. Na początku stycznia 1683 wraz z podkanclerzym kor. Janem Gnińskim oświadczył S. ambasadorowi Francji de Vitry w imieniu Jana III, iż wobec zagrożenia wojną z Turcją król zdecydował się przyjąć propozycję cesarza Leopolda I i uczestniczyć w międzynarodowej komisji mediacyjnej, która miałaby załagodzić konflikt austriacko-francuski, a tym samym doprowadzić do zjednoczenia chrześcijańskiej Europy przeciw Turkom. S. brał udział w obradach sejmu 1683 r. i złożył podpis pod datowanym 31 III t.r. traktatem przymierza polsko-austriackiego.
Dn. 29 I 1683 (lub 8 II) został S. hetmanem polnym kor. (złożył laskę nadworną kor.), a przed 15 II t.r. dostał nadto woj. wołyńskie. W nowym kompucie otrzymał regiment dragoński, chorągiew piechoty węgierskiej, chorągiew lekką i skwadron arkebuzerii; dwie chorągwie lekkie wystawił poza komputem. Mimo złego stanu zdrowia od początku czerwca 1683 mobilizował wojsko w obozie pod Trembowlą, ok. 18 VII wyruszył stąd z jazdą starego zaciągu, z którą 2 VIII przybył do Krakowa. Dn. 11 VIII wyruszył do Ołomuńca na czele 6–7 tys. głównie jazdy i dragonów, stanowiącej straż boczną, osłaniającą marsz polskich sił głównych. Przynaglany wezwaniami głównodowodzącego wojsk cesarskich ks. Karola Lotaryńskiego dotarł 27 VIII do Mikulowa, gdzie jednak zatrzymał go rozkaz Jana III, obawiającego się, by Lotaryńczyk nie podjął przedwcześnie działań zaczepnych. Po połączeniu się z siłami prowadzonymi przez króla wziął S. udział w naradzie dowódców sprzymierzonych 3 IX t.r. w Stettelsdorfie. Powierzono mu dowództwo lewego polskiego skrzydła złożonego z 3–5 pułków jazdy, 12 regimentów piechoty i batalionu frankońskiego. W bitwie pod Wiedniem 12 IX t.r., współdziałając z Niemcami, opanował Potzleinsdorf i Michaelerberg. Wykorzystując współdziałanie 3 rodzajów broni, wsparty przez Niemców z centrum, rozbił jazdę turecką, która pokonała uprzednio oddział koniuszego kor. Marka Matczyńskiego. Wziął następnie udział w wielkiej rozstrzygającej bitwę szarży jazdy polskiej i niemieckiej. Wkrótce po bitwie zachorował i pozostał w Wiedniu, a 12 X przybył do obozu pod Parkanami «jeszcze dosyć słaby» (wg diariusza Marcina Kątskiego). Brał udział w radzie wojennej 10 XI t.r.
S. odziedziczył olbrzymie dobra w woj. ruskim m.in. klucze Sieniawa (poprzednio Dybków), Oleszyce, Dunajów, Brzeżany, Bursztyn, w woj. podolskim m.in. Satanów, Zińków, Międzybóż, Starą i Nową Sieniawę, w woj. bracławskim Granów, na Litwie Szkłów i Nową Mysz. Dn. 3 XII 1662 Michał Kazimierz Radziwiłł zastawił u S-ego dobra Derewnię za 100 tys złp., co zapewne było jakąś formą wypłaty części sum posagowych żony S-ego. W r. 1673 bezskutecznie starał się S. o ordynację ostrogską. W r. 1669 był zapewne starostą radomszczańskim. W r. 1669 Anna Przerębska, wojewodzina sieradzka, scedowała małżonkom Sieniawskim star. rohatyńskie, S. przekazał je następnie synowi Adamowi Mikołajowi. Dn. 12 XIII 1679 otrzymał S. star. lwowskie, a w r. 1683 piaseczyńskie (?) na Mazowszu. Jako starosta lwowski S. na własny koszt restaurował zamek niski we Lwowie.
W l. 1664–6 na terenie wsi Dybków nad Sanem zaczął S. zakładać port i miasteczko, nazwane następnie (najpóźniej od r. 1672) Sieniawą. S. starał się o uwolnienie miasta od podatków; konstytucja sejmowa z r. 1676 (i ponownie z r. 1678) uwalniała Sieniawę od nich na 20 lat. Wokół miasta wznoszono fortyfikacje bastionowe, w l. 1664–80 wybudował S. ufortyfikowany zamek. Modernizował fortyfikacje Brzeżan i Międzyboża. Główną rezydencją S-ego były Brzeżany, gdzie polecił namalować na stropach zamku obrazy przedstawiające walki pod Chocimiem i Żurawnem. Często przebywał także w Nowym Dzikowie, Gołogórach, a później w Sieniawie.
S. zaciągał liczne pożyczki, m.in. od klasztorów, które potem procesowały się z nim o zwrot należności, zwłaszcza dominikanki lwowskie. W l. 1679–83 toczył spór z jezuitami o dobra Nowa Mysz w woj. nowogródzkim. Uzyskawszy dwukrotnie korzystny dla siebie wyrok w Trybunale Lit., wysłał w r. 1683 chorągiew wojska dla jego wyegzekwowania i objęcia dóbr w posiadanie. Skargę jezuitów o najazd i gwałty rozpatrywał sąd sejmowy w t.r. i rozstrzygnął spór po myśli S-ego. Jeszcze jednak w r. 1686 wdowa po S-m pozostawała w sporze z jezuitami z Nowej Myszy. W r. 1678 Jan III zwracał się do deputata na Trybunał Kor. Samuela Łaszcza o odroczenie jakiejś sprawy S-ego ze względu na jego chorobę i kurację w Jaworowie. Dn. 17 III 1680 otrzymał S. królewski list bezpieczeństwa.
S. był dobrodziejem bernardynów lwowskich. Darzył ten zakon szczególnym sentymentem, jego spowiednikami byli zapewne właśnie bernardyni. Dn. 21 VII 1683 zobowiązał się S. dokończyć budowy bernardyńskiego kościoła św. Mikołaja w Brzeżanach i wybudować przy nim klasztor. Budowę doprowadził do końca syn S-ego. W l. 1673–82 wzniósł kościół i klasztor dla dominikanów obserwantów w Sieniawie. Zapewne w r. 1683 dał drewno na budowę w Brzeżanach cerkwi. Wg K. Targosz S. był jednym z patronów i uczestników ruchu naukowego na dworze Jana III. Kontaktował się z astronomem Janem Heweliuszem, listownie (tytułując go bratem) prosił go w r. 1683 o sprowadzenie instrumentów przydatnych w architekturze cywilnej i wojskowej.
Najpóźniej od r. 1666 S. zapadał poważnie na zdrowiu, chorował zwłaszcza na podagrę. Pogorszenie nastąpiło pod koniec 1683 r.; wg diariusza królewicza Jakuba Sobieskiego zmarł 15 XII 1683 w Lubowli. Kasper Niesiecki datuje jego śmierć na r. 1684, a M. Maciszewski na 17 I 1684. Pogrzeb odbył się w czerwcu t.r. w Brzeżanach. Swego rodzaju testament polityczny zawarł w akcie fundacyjnym klasztoru Bernardynów brzeżańskich; polecił im m.in. odprawiać msze św. w intencji «ażeby potomkowie moi nie wyrodzili się od moich i swoich przodków w gorliwości o zachowanie i obronę ojczyzny, wolności i majestatu królewskiego».
Uzdolnienia wojskowe S-ego były średniej miary. Odnosił sukcesy jako wódz jazdy, szczególnie w bitwie pod Bracławiem i pod Kalnikiem (1671), jako dowódca trzech rodzajów broni w bitwie pod Wiedniem (1683), jako dowódca zagonu na Międzybóż i zdobywca tej twierdzy (1673). Niepowodzenie spotkało go w Mołdawii w l. 1673/74, kiedy to po raz pierwszy dowodził na tak dużą skalę i całkowicie samodzielnie. Poczucie obowiązku kazało mu mimo złego stanu zdrowia uczestniczyć w kampaniach 1676, 1683 r. Wykładał pieniądze na obronę Rzpltej, ale zbytnia dbałość o swoje Brzeżany doprowadziła do upadku Podhajec w r. 1675.
Z małżeństwa z Cecylią Marią z Radziwiłłów pozostawił S. syna Adama Mikołaja (zob.) i córki: Joannę (zm. 1733), żonę Stefana Potockiego (zob.), oraz Teofilę (1677–1754), żonę Aleksandra Jabłonowskiego (zob.).
S. jest jednym z bohaterów poematu Stefana Śliźnia „Haracz krwią turecką Turkom wypłacony” ([b.m.w.] 1674), występuje on też w poezji okolicznościowej czasów Michała Wiśniowieckiego. Jan Matejko umieścił S-ego na obrazach „Wysłanie kanonika Denhofa spod Wiednia z listem do papieża do Rzymu” (1879) i „Sobieski pod Wiedniem” (1883).
Fot. portretu m.in. w: Rzeczpospolita w dobie Jana III. Katalog wystawy W. 1983 ilustr. 1, Czernecki J., Brzeżany…, Lw. 1905, Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, W. 1995, Łoski S., Jan Sobieski…; – Estreicher; PSB (Potocki Andrzej); Dworzaczek; Niesiecki; Elektorowie; Elektorów poczet; Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, W. 1995 s. 259–67, 280; Urzędnicy, III/1, IV/3, X; – Affek M., Mikołaj Hieronim Sieniawski (1645–1683)…, „Mówią wieki” 1989 nr 4 s. 6–12; Brzeżany 1530–1930, Złoczów [b.d.w.] s. 7, 36; Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII w., Wr. 1990; Czernecki J., Brzeżany. Pamiątki i wspomnienia, Lw. 1905 s. 20, 21, 22; Czołowski A., Ikonografia wojenna Jana III, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1930 s. 302; Darowski A., Szkice historyczne, S. 1, Wyd. 2., W. 1901 s. 126–7; Forst de Battaglia O., Jan Sobieski, król Polski, W. 1983, oprócz indeksu s. 158, 172–3; Jaworski M., Kampania ukrainna Jana Sobieskiego w 1671 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XI, 1965 cz. 1, s. 102–4, 109, 110, 114–16, 120, 121, 129; Klasztory bernardyńskie w Polsce, Kalwaria Zebrzydowska 1985; Kołodziejczyk D., Podole pod panowaniem tureckim. Ejalet kamieniecki 1672–1699, W. 1994 s. 75–6, 91, 134; Konarski K., Polska przed odsieczą wiedeńską r. 1683, W. 1914; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 II 259, 260, 275, 276, 432–5, III 31, 33, 38, 55, 106–7, 150–1, 243, 289, 387–8; Kukiel M., Od Wiednia do Maciejowic, Londyn 1965 s. 54; Kuśnierz K., Sieniawa, Rzeszów 1984 s. 33–4, 36–52, 59–68, 70–107, 109–15, 166–72, 182–3, 215–17; Laskowski O., Wyprawa wiedeńska, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 6: 1933 s. 15–17, 19–21, 34–5; Łoski S., Jan Sobieski i jego rodzina, towarzysze broni i współczesne zabytki, W. 1883 s. 34–5; Maciszewski M., Brzeżany, Brody 1910 s. 69–71, 92, 93, 105, 113, 210–16; Majewski W., Bitwa pod Mątwami, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VII, 1961 cz. 1 s. 67, 71–2, 83–5; tenże, Podhajce letnia i jesienna kampania 1667 r., tamże, VI 1960 cz. 1 s. 84; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; tenże, Sejm grodzieński 1678–1679, Wr. 1985; Nagielski M., Działania zbrojne rokoszu Jerzego Lubomirskiego w 1665 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXXIV, 1992 s. 111, 125, 130, 146; tenże, Rokosz Jerzego Lubomirskiego w 1665 r., W. 1995 s. 195, 241; Nowak-Dlużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj królowie rodacy, W. 1980 (na s. 137 S. błędnie jako Adam); Polskie tradycje wojskowe, W. 1990 I 367, 369–70, 376, 386, 389–92, 397–8, 410–12, 417–18; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; tenże, Michał Korybut Wiśniowiecki. 1640–1673, Kr. 1984; Skulski R., Sieniawscy w literaturze, Lw. 1937 s. 35–8 (odb. z „Ziemi Czerwieńskiej” R. 3 z. 2); Stolicki J., Egzulanci podolscy (1672–1699), Kr. 1994 s. 28, 35, 40, 47, 57–61, 63–5, 67–70, 80, 84, 104–5, 117, 125, 132; Targosz K., Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych, Wr. 1991; Wimmer J., Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VI, 1960 cz. 1 s. 224–5, 236–7, 240–1, VII, 1961 cz. 2 s. 404–7, 410–11, 422–3, 428–9; tenże, Wiedeń 1683, W. 1983, poza indeksem s. 391–2; tenże, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII w., W. 1965; Woliński J., Epilog elekcji 1674 r., Kr. 1952; tenże, Z dziejów wojen polsko-tureckich, W. 1983; tenże, Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, W. 1960; Wójcik Z., Jan Sobieski 1629–1696, W. 1983; tenże, Między traktatem andruszowskim a wojną turecką, W. 1968; tenże, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679, Wr. 1976; Załęski, Jezuici, IV/4; Zieliński H., Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1930 s. 8, 19, 24–6, 37–8; – Akta do dziej. Jana III, poza indeksem s. 442–59, 532–5, 613–14; Akta grodz. i ziem., X, XXI, XXII, XXIV; Arch. francuskie do dziej. Jana III, I 368–9, 378, II 366, 370, III 54, 106, 108, 145, 218, 303–5, 317–18; Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 2, Oprac. A. Rachuba, T. Wasilewski, W. 1988; tenże, Diariusz…, Wyd. J. Rusiecki, W. 1845 s. 292–4; Cudzoziemcy w Polsce, Wyd. K. Liske, Lw. 1876 s. 65, 170; Dupont F., Pamiętniki do historii życia i czynów Jana III Sobieskiego, Wyd. J. Janicki, W. 1885; Dyakowski M., Dyaryusz wideńskiej okazyji…, Przygot. J. A. Kosiński, J. Długosz. W. 1983 s. 42, 71–3, 76, 88; [Gniński J.], Relacja na sejm koronacyjny 1676 r. o pierwszym dwuleciu rządów Jana III, [Wyd.] J. Woliński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 10: 1938 s. 130, 132, 134–5; Grabowski A., Ojczyste spominki, Kr. 1845 I 175, 182, 183, 193, II 133–6, 151, 191, 271, 274, 277, 292, 294, 295, 352, 353, 357; Kochowski W., Roczników polskich klimakter IV…, Wyd. J. N. Bobrowicza, Lipsk 1853 s. 167–8, 346–7, 349, 352–3; [Krasiński J. D.], Relacja wyprawy wiedeńskiej 1683, [Wyd.] O. Laskowski, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1930 s. 159, 162–3, 169; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, [Wyd.] J. Woliński, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., X, 1964 cz. 1 s. 244, cz. 2, poza indeksem s. 248, XI, 1965 cz. 2, XIII 1967 cz. 1, cz. 2 s. 200, 231, XIV 1968 cz. 1, poza indeksem s. 254, XV 1969 cz. 1–2, XVI, 1970 cz. 1–2; Pasek J., Pamiętniki, [Wyd.] W. Czapliński, Wr. 1968; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 1, poza indeksem s. 282–3, cz. 2; Podział i przyłączenie wypraw dymowych… in Anno 1676, [Wyd.] J. Woliński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1930 s. 151; Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r., [Wyd.] J. Woliński, tamże T. 6: 1933 s. 97; Script. Rer. Pol., IV 219, 224, 245, 247; Sobiesciana archiwalne w zbiorach biblioteczno-muzealnych hr. Tarnowskich w Suchej, [Wyd.] J. Seruga, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 7: 1934 s. 142, 147; Sobiesciana z 1675 r., [Wyd.] J. Woliński, tamże T. 5: 1932 s. 223, 231, 232, 234–8, 240–1; Sobieski J., Listy […] do hetmanów z czasów wyprawy pod Wiedeń w 1683 r., [Wyd.] J. Wimmer, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXVI, 1983 s. 313–22; tenże, Listy do Marysieńki…, Oprac. L. Kukulski, W. 1962; tenże, Listy… do żony Maryi Kazimiry…, [Oprac.] A. Z. Helcel, Kr. 1860; Urkunden u. Actenstücke, XIX; Vol. leg., V 103, 109, 159, 293, 351, 352, 371, 379, 386, 572, 577, 624, 692, 774; Wiśniowiecki D., Relacja […] z kampanii 1676 r., [Wyd.] J. Woliński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1930 s. 296; Załuski A. Ch., Kazania, które się naprędce zebrać mogły…, W. [1697] s. [331–53]; – „Gazette de France” 1664 s. 318, 362–6; – B. Czart.: rkp. 2515 (listy S-ego do żony), 2521 (listy S-ego do matki i do różnych osób), 2576 (listy Jana III do S-ego), 2757 (toż), (korespondencja S-ego jest w B. Czart, liczna, ale mocno rozproszona, pomieszana z archiwum jego syna Adama Mikołaja); B. Ossol.: rkp. 189 (mikrofilm) k. 1538–1540, 1631, rkp. 228 k. 122, 200–203.
Wiesław Majewski